Kolaż archiwalnych fotografii. Pomiędzy budynkami: białostockiego Ratusza, elektrowni i Hotelu Ritz napis: Spacery
Na białym tle graficzny rysunek fasady piętrowej kamienicy
SYNAGOGA CYTRONÓW
   |   
ul. Waryńskiego 24 A
Synagoga Cytron Beit Midrasz swoją nazwę wzięła od nazwiska fundatorów. Cytronowie byli zamożną rodziną przemysłowców. Posiadali fabryki włókiennicze w Supraślu i w Białymstoku. Mieszkali między innymi w secesyjnym pałacyku przy ulicy Warszawskiej, w którym obecnie działa Muzeum Historyczne.
Dzięki hojności rodziny Cytronów powstał nowoczesny, modernistyczny budynek synagogi z bardzo bogato wyposażonym wnętrzem. Bożnica słynęła z wyszukanych elementów wystroju, zwłaszcza z kasetonowego stropu sali głównej, który wykonano z różnych rodzajów egzotycznego drewna. Ściany pokrywały polichromie. Otwarcie synagogi miało miejsce w 1936 roku i było bardzo uroczyście celebrowane. Zaproszono przedstawicieli władz miasta i województwa oraz garnizonu wojskowego. Wystąpili kantorzy i chór. Taka uroczystość nigdy już nie powtórzyła się w stolicy Podlasia. Cytron Beit Midrasz była ostatnią bożnicą wzniesioną w Białymstoku.
Gdy w 1941 roku Niemcy wkroczyli do miasta i utworzyli getto, synagoga Cytronów znalazła się w jego granicach. Mimo zakazu wydanego przez nazistów, kontynuowano działalność w tajemnicy przed okupantami.
Budynek przetrwał II wojnę światową i dalej służył społeczności żydowskiej. W latach 1945-1968 funkcjonowała tu główna synagoga Białegostoku. Po wydarzeniach marca 1968 roku z miasta wyjechała znaczna część mieszkańców pochodzenia żydowskiego i życie religijne tej społeczności zamarło. Gmach synagogi stał się siedzibą kilku instytucji, m.in. Pracowni Plastycznych. Przeprowadzono liczne remonty i przebudowy, co doprowadziło do zatarcia pierwotnego układu wnętrz i zniszczenia resztek bogatego wyposażenia. Obecnie budynek dawnej synagogi jest siedzibą Oddziału Sztuki i Kultury Żydowskiej Galerii im. Sleńdzińskich, który przybliża historię i dziedzictwo białostockich Żydów.
czytaj więcej
Na niebieskim tle biały rysunek fasady piętrowego budynku
SYNAGOGA SAMUELA MIHOLEWERA
SYNAGOGA
SAMUELA MIHOLEWERA  |   ul. Branickiego 3
  |  
ul. Branickiego 3
Synagoga Samuela Mohilewera była przed wojną uznawana za najpiękniejszą prywatną bożnicę w Białymstoku. Budynek został wzniesiony na przełomie XIX i XX wieku (w latach 1899-1901). Pierwotnie posiadał bardzo bogatą dekorację w stylu historyzmu i pieczołowicie zaprojektowane wnętrze. Do sali modlitw prowadziły wejścia z dwóch bocznych klatek schodowych. Główne pomieszczenie synagogi z trzech stron otaczała galeria dla kobiet. Na środku znajdowała się ośmiokątna bima - czyli podwyższenie z pulpitem do czytania Tory – centralny punkt każdej bożnicy. Szczególnie okazała była fasada budowli, którą zdobiły ostrołukowe okna, portale i inne neogotyckie elementy dekoracji architektonicznej.
Pełna przepychu elewacja główna i układ wnętrz nie zachowały się do naszych czasów. Zniszczony w czasie II wojny światowej gmach odbudowano w bardzo uproszczonej formie. Przeszłość budynku można jednak odszyfrować zaglądając na jego podwórze. Na tylnej elewacji zachowały się charakterystyczne elementy: wysokie, półkoliście zamknięte okna oraz trójkątna absyda, która pierwotnie tworzyła niszę we wnętrzu. Znajdował się w niej Aron ha-Kodesz czyli „święta skrzynia” - szafa ołtarzowa do przechowywania zwojów Tory. To jeden z najważniejszych elementów wyposażenia każdej synagogi. Zawsze znajduje się na ścianie zwróconej w kierunku Jerozolimy.
Bożnicę nazwano Bejt Szmuel na cześć zmarłego cztery lata wcześniej Samuela Mohilewera. Był powszechnie szanowanym białostockim rabinem. W stolicy Podlasia prowadził szeroką działalność społeczną, ale do historii przeszedł przede wszystkim jako kluczowa postać XIX-wiecznego ruchu syjonistycznego. Propagował ideę osadnictwa Żydów na terenie Palestyny i zachęcał do wzajemnej tolerancji oraz jedności narodu żydowskiego. Został pochowany na cmentarzu przy ul. Wschodniej, a jego grób szybko stał się celem pielgrzymek. W latach 90. XX wieku rodzina przeniosła szczątki rabina Mohilewera do Izraela.
czytaj więcej
Na białym tle graficzny rysunek fasady piętrowego budynku z poddaszem
SYNAGOGA PIASKOWER 
   |   
ul. Piękna 3
Piaskower Beth Midrasz powstała w latach 1890-1893 w miejscu wcześniejszej, drewnianej bożnicy z lat 20. XIX wieku. Jej nazwa pochodzi od dzielnicy Piaski, rozciągającej się w południowo-zachodniej części miasta. Piaski i pobliskie Chanajki nie cieszyły się dobrą sławą. Obie dzielnice zamieszkiwała głównie uboższa część społeczności żydowskiej.
Synagogę wzniesiono z prywatnych funduszy. Pozyskiwano je między innymi poprzez sprzedaż reprezentacyjnych miejsc w bożnicy jeszcze przed rozpoczęciem jej budowy. W żydowskich domach modlitwy wszystkie miejsca miały swoich prawowitych właścicieli. Można je było kupić, odziedziczyć lub ofiarować w darze. Najlepsze i najbardziej zaszczytne miejsca znajdowały się w pobliżu bimy i Aron ha-kodesz.
Synagoga Piaskowa była jedną z większych w mieście i słynęła z nowoczesności. Szybko zyskała podłączenie do kanalizacji i posiadała elektryczne oświetlenie – wnętrza rozświetlał blask 73 lamp. Stropy podpierały żeliwne kolumny. Główna sala modlitewna znajdowała się we wschodniej części gmachu. Od strony zachodniej, na poziomie drugiej kondygnacji ulokowano babiniec, czyli przestrzeń przeznaczoną dla kobiet. Prowadziło do niego odrębne wejście. Kobiety nie uczestniczyły czynnie w nabożeństwach. Miejsca, które były dla nich przeznaczone znajdowały się najczęściej na galeriach nad główną salą, albo w przybudówkach. W budynku działała także szkoła religijna Talmud Tora.
Spośród kilkudziesięciu bożnic i domów modlitwy, które funkcjonowały w Białymstoku przed 1939 rokiem, II wojnę światową przetrwały tylko trzy budynki: synagoga Cytronów, zniszczona w znacznym stopniu synagoga Samuela Mohilewera oraz zdewastowana bożnica Piaskower. U schyłku lat 40. jej budynek został przeznaczony na olejarnię. Następnie był użytkowany przez szereg instytucji: teatr lalkowy, kino i dom kultury. Do 1970 roku w gmachu działało Żydowskie Towarzystwo Społeczno-Kulturalne. Resztki dawnego wyposażenia synagogi zniszczył pożar i przebudowa dokonana w latach 90. XX wieku. Obecnie budynek jest między innymi siedzibą Białostockiego Towarzystwa Esperantystów.
czytaj więcej
Na niebieskim tle biały rysunek pomnika synagogi w kształcie szkieletu kopuły
POMNIK WIELKIEJ SYNAGOGI
   |     
ul. Suraska
Pomnik Wielkiej Synagogi jest obecnie jedynym śladem istnienia Szulhof - najstarszej dzielnicy żydowskiej w Białymstoku. Jego kształt nawiązuje do wypalonej konstrukcji kopuły wieńczącej budynek. 27 czerwca 1941 roku do miasta wkroczyły wojska niemieckie. Na ulicach Białegostoku rozpoczęły się mordy ludności żydowskiej. Ogółem zginęło ponad 2000 osób. Około 800 spłonęło żywcem w gmachu Wielkiej Synagogi. Niemcy zapędzili do niej głównie mężczyzn, a następnie podpalili budynek. Wraz z nim spłonęła większość dzielnicy. Dzień przeszedł do historii miasta jako „czarny piątek”.
Wielka Synagoga była najważniejszym miejscem dla białostockich Żydów. Jej budowę rozpoczęto w 1909 roku. Przed pierwszą wojną światową budynek stał już w stanie surowym. Prawdopodobnie nigdy nie sfinalizowano prac wykończeniowych. Gmach stanowił wielką inwestycję dla gminy żydowskiej, ponieważ miał imponujące rozmiary. Architektem budowli był Samuel Rabinowicz, ojciec wybitnego malarza, Bencjona Rabinowicza. Nieznane są plany budowli. Badacze próbują zrekonstruować jej wygląd na podstawie zdjęć i opisów. Najbardziej charakterystycznym elementem architektonicznym Wielkiej Synagogi była imponująca kopuła o żelaznej konstrukcji, wspartej na żeliwnych słupach, która przykrywała salę modlitw. Zdobienia utrzymano w stylu orientalizującym, który potocznie zwano mauretańskim. W ten sposób akcentowano odmienność kulturową i bliskowschodnie korzenie ludności żydowskiej.
Wielka Synagoga została wzniesiona w miejscu wcześniej, osiemnastowiecznej bożnicy, na placu kahalnym w dzielnicy Szulhof. Był to najwcześniej zasiedlony przez Żydów kwartał Białegostoku. Tutaj znajdowała się także pierwsza chronologicznie synagoga, wzniesiona na mocy przywileju Stefana Mikołaja Branickiego. Właściciel Białegostoku w 1692 roku zagwarantował gminie żydowskiej prawo posiadania świątyni i cmentarza.
czytaj więcej
Na białym tle graficzny rysunek kilku macew
CMENTARZ RABINACKI 
   |    
ul. Kalinowskiego
Cmentarz został założony w połowie XVIII stulecia tuż za bramą miejską przy drodze prowadzącej do Suraża. Był drugą żydowską nekropolią w mieście. Pierwszą ulokowano za południową pierzeją Rynku. Funkcjonowała od schyłku XVII wieku, gdy właściciel Białegostoku Stefan Mikołaj Branicki wydał przywilej dla Żydów (1692 rok). Dziś nie ma po niej śladu.
Cmentarz rabinacki stał się główną nekropolią żydowskich mieszkańców Białegostoku. Grzebano tu najwybitniejszych i najbardziej majętnych przedstawicieli tej społeczności. Przez cały cmentarz ciągnęło się „pasmo grobów rabinów”. Wiele nagrobków było bardzo okazałych i bogato zdobionych. Cmentarz użytkowano do lat 90. XIX wieku. W próżniejszym okresie pochówki zdarzały się sporadycznie.
W 1941 roku nekropolia została zdewastowana przez Niemców. Okupanci wykorzystywali macewy jako materiał budowlany i zwozili na teren cmentarza gruz ze spalonej dzielnicy żydowskiej Szulhof. Po wojnie nastąpiła dalsza dewastacja. Płyt nagrobnych używano jako materiału do prac związanych z odbudową miasta. Teren cmentarza uporządkowano i zasypano ostatnie ślady świadczące o charakterze tego miejsca. Na obszarze nekropolii powstał Park Centralny i Białostocki Teatr Lalek. Dziś o przeszłości tego miejsca przypominają tablice informacyjne.
czytaj więcej
Na niebieskim tle biały rysunek skweru. W centrum gwiazda Dawida
CMENTARZ ŻYDOWSKI
   |    
ul. Bema
Dawny powstał w czasie epidemii szalejącej na Podlasiu w 1830 roku. Śmierć poniosło wtedy od tysiąca do dwóch tysięcy mieszkańców miasta. Względy sanitarne i duża liczba ofiar wymogły konieczność grzebania zmarłych w nowym miejscu. Ulokowano je na ówczesnych obrzeżach miasta. Nekropolia była użytkowana do lat 90. XIX stulecia. Przed wybuchem II wojny światowej zajmowała obszar 1,7 ha.
Cmentarz ostatecznie zlikwidowano w 1964 roku. Decyzję uzasadniano faktem, że od ponad stu lat nie grzebano na nim zmarłych. Teren przeznaczono na budowę hali targowej, a następnie wzniesienie siedziby ZUS. Przez lata funkcjonowało tu targowisko miejskie. Na terenie dawnej nekropolii nie zachowały się żadne nagrobki. O charakterze tego miejsca przypomina pamiątkowy skwer z Gwiazdą Dawida skomponowaną z nasadzeń bukszpanowych i tablica informacyjna.
Na białym tle graficzny rysunek kilku macew w otoczeniu drzew
CMENTARZ ŻYDOWSKI 
   |   
ul. Wschodnia
Został założony w 1890 roku na północnych obrzeżach miasta zwanych Bagnówką. Powstał z inicjatywy rabina Samuela Mohilewera. Był największą żydowską nekropolią w Białymstoku. Przed wojną zajmował ponad 12,5 ha, obecnie jego powierzchnia liczy około 10 ha.
Duża część cmentarza uległa dewastacji. Do dziś przetrwało około 6 000 macew, czyli tradycyjnych żydowskich nagrobków. Macewy mają formę prostokątnej płyty, zamkniętej półkoliście lub trójkątnie. Na ich górnej części umieszczano symboliczne płaskorzeźby, np. z motywem lwów, świecznika, księgi, dzbanka lub rąk złożonych do modlitwy. W zdecydowanej większości macewy pokrywano polichromiami. W Polsce do budowy nagrobków używano przede wszystkim piaskowca. Na cmentarzu na Wschodniej znajdują się także macewy z marmuru, granitu, wapienia i betonu. Inskrypcje sporządzano głównie w języku hebrajskim ale zdarzają się także napisy w językach: jidysz, niemieckim, rosyjskim i polskim. Macewy są sukcesywnie odnawiane.
Osoby szczególnie zasłużone, np. rabinów i cadyków, grzebano w kaplicach grobowych zwanych ohelami. W centrum cmentarza zachował się ohel Chaima Herza Halperna, najdłużej sprawującego funkcję rabina Białegostoku, zmarłego w 1919 roku. Na cmentarzu znajduje się granitowy pomnik upamiętniający 89 ofiar białostockiego pogromu, który wybuchł w 1906 roku. Zabici zostali pochowani w zbiorowej mogile. Ich nazwiska wraz z okolicznościowym epitafium skomponowanym przez słynnego poetę Zelmana Sznejura, wyryto na obelisku.
Cmentarz był użytkowany przez pół wieku. Szacuje się, że do wybuchu wojny rokrocznie grzebano na nim około 500 osób. Ostatni pochówek miał miejsce w 1969 roku.
czytaj więcej
Na niebieskim tle biały rysunek kamienicy z poddaszem
KAMIENICA ŻYDOWSKIEGO TOWARZYSTWA DOBROCZYNNOŚCI
"LINAS CHAJLIM"   |   ul. Zamenhofa 19
KAMIENICA ŻYDOWSKIEGO TOWARZYSTWA DOBROCZYNNOŚCI "LINAS CHAJLIM"
ul. Zamenhofa 19
Murowana, dwukondygnacyjna kamienica z bogato zdobioną fasadą została zbudowana w 1903 roku. Autorem projektu był ceniony architekt Samuel Rabinowicz, który później zrealizował m.in. gmach Wielkiej Synagogi. Budynek wzniesiono na potrzeby Żydowskiego Towarzystwa Dobroczynności „Linas Chajlim”. Jego celem, w myśl nakazów judaizmu, było niesienie charytatywnej opieki medycznej. Pomoc potrzebującym współwyznawcom stanowiła jeden z ważniejszych obowiązków każdego religijnego Żyda. Dobroczynność realizowano zakładając organizacje społeczne. W Białymstoku funkcjonowały m.in.: Towarzystwo Ochrony Zdrowia, Towarzystwo Popierania Sierot i Bezdomnych Dzieci oraz prężnie działające Żydowskie Towarzystwo Dobroczynności Linas Hacedek, które w 1935 roku otworzyło pogotowie ratunkowe z pierwszą w mieście karetką.
Linas Chajlim zostało założone w 1897 roku. Od 1920 roku prowadziło własną przychodnię lekarską, którą uznawano za jedną z najnowocześniejszych placówek służby zdrowia w Białymstoku. Pacjenci mogli skorzystać z pomocy stomatologów, okulistów, laryngologów i specjalistów chorób wewnętrznych oraz skorzystać z gabinetów elektroterapii i hydroterapii. Towarzystwo było jedną z ważniejszych instytucji czuwających nad zdrowiem mieszkańców miasta.
czytaj więcej
Na białym tle graficzny rysunek dwupiętrowego budynku
GIMNAZJUM HEBRAJSKIE 

ul. Sienkiewicza 79
Koedukacyjne Gimnazjum Hebrajskie działało w latach 1919-1939 i było jedną z najbardziej cenionych szkół w mieście. Sława gimnazjum wykraczała poza Białystok. Zaliczano je do grona najważniejszych żydowskich szkół w Polsce. Nauczanie w całości odbywało się w języku hebrajskim, co przyczyniło się do odrodzenia jego znajomości. Na dwa lata przed wybuchem II wojny światowej szkoła została rozbudowana - otworzono liceum o profilach: humanistycznym i przyrodniczym.
Z gimnazjum związanych było wiele wybitnych postaci – zarówno wśród kadry jak i absolwentów. Jednym z nauczycieli był Szymon Datner, wybitny historyk i badacz holokaustu. Jego „Walka i zagłada białostockiego ghetta” była jednym z najważniejszych świadectw dotyczących losów ludności żydowskiej w okupowanym Białymstoku. W szkole uczył wychowania fizycznego, historii i śpiewu.
Wielu absolwentów Gimnazjum Hebrajskiego wyjechało do Palestyny i z czasem tworzyło elity państwa Izrael. Wśród nich warto wymienić polityczkę, posłankę Knesetu Chajkę Grossman. W Białymstoku pamiętamy ją jako legendarną łączniczkę z getta i uczestniczkę powstania. Jeszcze słynniejszym absolwentem był Icchak Szamir, dwukrotny premier Izraela, uważany za jednego z jego „ojców założycieli”.
Budynek Gimnazjum Hebrajskiego został wzniesiony najpewniej w 1928 roku. Był na ówczesne czasy nowoczesny (posiadał centralne ogrzewanie) i doskonale przystosowany na potrzeby szkoły. Mieścił 24 sale. NA terenie placówki znajdował się plac sportowy oraz rozległy ogród do nauki botaniki. W szkole funkcjonowały pracownie do nauki poszczególnych przedmiotów i zajęć praktycznych. Gmach spłonął w okresie II wojny światowej, a po odbudowie stał się siedzibą funkcjonującego tu do dziś Szpitala Miejskiego.
czytaj więcej
Na niebieskim tle biały rysunek dwupiętrowego budynku
GIMNAZJUM DAWIDA DRUSKINA
  |  
Al. Piłsudskiego 11a
GIMNAZJUM DAWIDA DRUSKINA
GIMNAZJUM DAWIDA
DRUSKINA  |  Al. Piłsudskiego 11a
Nowoczesny, czterokondygnacyjny budynek został wzniesiony specjalnie na potrzeby Gimnazjum Dawida Druskina najpewniej pod koniec lat 20. XX wieku. Tradycje placówki były jednak dużo wcześniejsze – istniała od 1911 roku, początkowo działając jako czteroklasowa szkoła dla chłopców. W dwudziestoleciu międzywojennym jej profil rozszerzono do gimnazjum, a z czasem powstało także Liceum Dawida Druskina. Szkoła miała charakter koedukacyjny i słynęła z wysokiego poziomu nauczania. Placówka funkcjonowała do 1939 roku.
Najsłynniejszą absolwentką Gimnazjum Druskina była Sonia Nejman, znana jako Nora Ney. W latach dwudziestych uciekła (dosłownie – przez okno rodzinnego domu) do Warszawy, śniąc o karierze aktorskiej. Szybko udało jej się spełnić marzenia i zostać gwiazdą polskiego kina. Do wybuchu wojny zagrała w dwunastu filmach. Cały kraj podziwiał jej aktorską ekspresję i orientalną urodę. Norę nazywano „polską Gretą Garbo”. W latach 30. uznano ją „Królową Ekranu” w prestiżowym plebiscycie pisma „Kino”.
Obecnie na budynku dawnego gimnazjum znajduje się najbardziej rozpoznawalny białostocki mural „Dziewczynka z konewką”.
czytaj więcej
Logo Galerii im. SleńdzińskichLogo Miasta Białegostoku
DEKLARACJA DOSTĘPNOŚCI
POLITYKA PRYWATNOŚCI
Materiały zamieszczone na stronie dostępne na licencji: CC BY SA
Logo projektu w kształcie niezapominajki
Skip to content